Inersiya: Nyuton qonuni tajribalar orqali tushuntirildi!
Bugungi fizika darsimiz juda qiziqarli va interaktiv o‘tdi. Men o‘quvchilarga inersiya va uning mohiyatini tushuntirish uchun maxsus tajriba tayyorladim. Mening qo‘limda yog‘ochdan yasalgan kichik platforma bor edi, uning pastki qismiga oltita aylanuvchi rolik o‘rnatilgan edi. Bu platforma erkin harakatlana olishi tufayli, biz inersiyani amalda sinab ko‘rdik.
Dastlab, men o‘quvchilardan birini platformaga chiqardim va unga oddiy topshiriq berdim – u harakat qilishi kerak edi. Qiziq jihati shunda ediki, u harakat qilganida platforma teskari yo‘nalishda harakatlana boshladi. Bu esa inersiyaning ajoyib namoyon bo‘lishi edi. Inersiya – bu jismning o‘z tezligini saqlash xususiyati. Agar tana harakatlanayotgan bo‘lsa, u harakatini davom ettirishga intiladi, agar jism tinch holatda bo‘lsa, u shu holatda qolishga harakat qiladi.
Keyin men o‘quvchilarga massa va inersiya o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirdim. Katta massali jismlar kichik massali jismlarga qaraganda o‘z harakatini uzoqroq saqlab qoladi. Masalan, biz platformaga ikki o‘quvchini chiqardik – biri yengil, ikkinchisi esa og‘irroq. Harakatni boshlaganimizda og‘irroq o‘quvchining harakati sezilarli darajada kamroq o‘zgardi, chunki uning massasi kattaroq edi.
Keyin men oddiy, lekin juda samarali yana bir tajribani o‘tkazdim. Kichik bir metall bo‘lagini ipga osib qo‘ydim va boshqa bir o‘quvchiga platformani ip orqali tortib harakatga keltirishni buyurdim. Natijada metall bo‘lagi havoda «muallaq» qoldi – ya’ni, u ham o‘z dastlabki tezligini (nolinchi tezlikni) saqlab qoldi. Bu yana bir bor isbotladi: inersiya – har qanday massaga ega jismning o‘z harakat holatini saqlab qolish xususiyatidir.
Dars davomida men doskada turli vaziyatlarni chizdim va muhokama qildik. Masalan:
- Ikkita bir xil massali odam platformada bir-biriga qarab harakatlansa, nima sodir bo‘ladi?
- Agar ularning massasi har xil bo‘lsa-chi?
- Biri turgan holda qolib, ikkinchisi unga yaqinlashsa, nima bo‘ladi?
- Ikkisi ham teskari yo‘nalishda harakatlansa, natija qanday bo‘ladi?
O‘quvchilar o‘zlari platformada turib harakat qilishdi, turli usullarni sinab ko‘rishdi va natijalarni muhokama qilishdi. Eng muhimi, biz biror matematik formula ishlatmasdan ham fizikaning mohiyatini tushuna oldik.
Dars oxirida barcha o‘quvchilar inersiya nima ekanini aniq tushunib yetishdi. Ular bilib olishdi: “Inersiya – bu har qanday massaga ega jismning o‘z tezligini saqlash xususiyati.” Haqiqatan ham, fizikani tushunish uchun har doim formulalar shart emas – ba’zan shunchaki kuzatish va tajriba qilish ham yetarli!
